4857 Sayılı İş Kanunu Kapsamında Fazla Mesai Ücreti

Fazla mesai nedir nasıl hesaplanır

4857 Sayılı İş Kanunu’nda fazla mesai diye bir kavram yoktur. Uygulamada kullanımı bu şekilde yaygınlaşmış olan kavramın yasadaki karşılığı fazla çalışmadır. Ancak ilgili kavramın kamuoyunda fazla mesai olarak kullanımının yaygın olması nedeniyle makalemizin devamında fazla çalışma kavramı ile birlikte fazla mesai kavramını da kullanacağız.

Fazla Mesai Nedir?

İş Kanunu’na göre fazla çalışma, diğer bir ismiyle fazla mesai, haftalık çalışma süresi olan 45 saati aşan çalışmalara denir. Yani fazla mesaiden söz edebilmek için, işçiye haftalık yasal mesai süresi olan 45 saatin üzerinde bir çalışma yaptırılması gerekmektedir. Buradaki hesaplama aylık değil haftalıktır. Nitekim Yargıtay’a göre fazla çalışma her hafta için ayrı ayrı belirlenmelidir. Fazla çalışma süresi haftalık olarak belirlendikten sonra çalışılan hafta sayısı kadar hesaplama yapılmalıdır.

Peki haftalık yasal çalışma süresi işçi yararına azaltılabilir mi? Sözleşmeyle haftalık 45 saatlik yasal mesai süresini azaltmak mümkündür. Taraflar sözleşmeyle işçinin haftalık çalışma süresini örneğin 35 saat olarak da belirleyebilirler. Öyleyse bu halde 35 saatin üzerindeki çalışmalar fazla mesai olarak kabul edilecek midir? 

Böyle bir durumda sözleşmedeki 35 saati aşan ancak yasal süre olan 45 saati aşmayan ilave çalışmalar fazla çalışma olarak adlandırılmayacaktır. Yasa bu türden çalışmalara ‘’fazla sürelerle çalışma’’ demektedir. Fazla mesai halinde her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başı miktarının 1.5 katı kadardır. Diğer durumda yani fazla sürelerle çalışma halinde ise 1.25 katı kadardır. Dolayısıyla bu iki kavramın birbiriyle karıştırılmaması önem arz etmektedir. Bu miktarlar asgaridir. Yani işçi ve işveren anlaşarak daha yüksek bir oranda fazla çalışma ücreti belirleyebilirler.

Fazla Mesai Ücreti Yerine Serbest Zaman

İşveren fazla mesaiyi ancak işçinin onayıyla yaptırabilir. Yani işçi istemiyorsa fazla çalışma yapmaz. Bu onayın işçiden 1 defa alınması yeterlidir, her sene tekrardan alınmasına gerek yoktur. İşçinin fazla çalışma için verdiği onayı her zaman geri alma hakkı mevcuttur. Nitekim İş Kanununa İlişkin Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği uyarınca işveren onayı, iş sözleşmesinin yapılması sırasında ya da ihtiyaç ortaya çıktığında işçiden alıp, işçinin özlük dosyasında saklayacaktır. İşçinin ise 30 gün önceden işverenine yazılı olarak bildirmek kaydıyla verdiği onayı geri alabilme hakkı mevcuttur.

Yasaya göre fazla mesai veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi talep ederse bu çalışmasının karşılığı olan zamlı ücret yerine;

  • Fazla mesainin her bir saati karşılığı 1 saat 30 dakikayı
  • Fazla sürelerle çalışmasının her bir saati karşılığı ise 1 saat 15 dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir.

İşçi zamlı ücret yerine serbest zaman hakkını kullanmak istiyorsa işverene yazılı olarak başvurması gerekmektedir. Nitekim bu hakkı işveren kullandırmak istiyorsa işçisinin onayını alması gerekir. Hak edilen serbest zamanın 6 ay içinde, çalışma süreleri içinde ve ücretinde bir kesinti olmadan kullanılması gerekmektedir.

Fazla Mesainin İspatı

İş mahkemeleri nezdinde fazla mesainin ispatında maaş bordrosunun içeriği ve bordronun imzalı olup olmadığı önemlidir. O halde fazla mesainin ispatında:

  • İşyeri kayıtları
  • Yazışmalar
  • Tanık beyanları
  • Maaş bordrosu

Gibi ispat vasıtaları önem arz etmektedir. Yargıtay’a göre işçinin ihtirazi kayıt olmaksızın imzaladığı ve fazla çalışma ödemesi içeren maaş bordrosu varsa buna karşı ancak yazılı delille ispat mümkündür. Yani bu halde işçi maaş bordrosuna kayıt düşmeden, yazılı olandan fazla çalışma yaptığını iddia edemez. Tabi bu durum fazla çalışma ücretinin ödendiği durumda geçerlidir. İşçi daha fazla çalışma alacağının olduğuna dair bir ihtirazi kayıt düşmüşse artık bu durumun gerçekliğini tanıkla da ispatlayabilir. Bordrolar imzalı ve ihtirazi kayıtsız ise işçinin fazla mesainin gerçeği yansıtmadığını yazılı belgelerle ispatlaması gerekmektedir.

Fazla Mesai Nasıl Hesaplanır?

Yukarıda da belirttiğimiz gibi gerek Yasaya göre gerek Yargıtay kararlarına göre fazla mesai haftalık olarak hesaplanmalıdır. Bu hususta uygulamada sıklıkla hatalar yapılmaktadır. Bu hataların başında fazla mesai hesaplama işleminin günlük veya aylık olarak yapılması gelmektedir. Günlük hesaplamada işçinin her gün 7,5 saati aşan çalışmaları toplanarak bir sonuç çıkarılır. Aylık hesaplamada da sabit bir çalışma süresi temel alınarak bunun kaç gün aşıldığına bakılır. Ancak bu hesaplama yöntemleri doğru değildir.

İş Kanunu’nun 41. Maddesine göre ‘’fazla çalışma haftalık 45 saati aşan çalışmadır’’. Buna göre hesaplama yapılırken her 7 gün ayrı ayrı değerlendirilerek 52 haftalık bir hesap yapılmalıdır. Örneğin;

  • İşçi, haftanın 5 günü saat 09:00 ile 20:00 arasında çalışıyor ve günlük çalışma süresi içinde de 1 saatlik ara dinlenme yapıyor olsun.
  • Buna göre işçi, gününün 11 saatini işte geçirmekle birlikte 1 saatlik dinlenme süresi çıkarıldığında günde 10 saat çalışmaktadır.
  • İşçi haftada 5 gün çalıştığı için 10×5=50 saat haftalık çalışma yapmaktadır.
  • Haftalık yasal çalışma süresi 45 saat olduğuna göre işçi her hafta 50-45=5 saat fazla çalışma yapmaktadır.
  • Buna göre her hafta 5 saat fazla çalışma yapan işçi yılda 5×52=260 saat fazla mesai yapmaktadır.

Fazla çalışma sürelerinin hesaplanmasında yasanın uygulaması bu olmakla birlikte bu uygulamanın 2 istisnası vardır. Bunlardan birincisi günlük 11 saatten fazla çalışma, ikincisi ise gece dönemindeki fazla mesaidir.

Günlük 11 Saatten Fazla Çalışma Halinde

4857 sayılı İş Kanunu’nun 63. Maddesinde göre günlük çalışma süresi 11 saati aşamaz. Buna göre haftalık çalışma süresine bakılmaksızın işçinin günde 11 saati aşan çalışması varsa 11 saati geçen çalışma da fazla mesai sayılacaktır.

Örneğin işçinin haftalık mesaisi 45 saat olsun. Buna göre haftalık olarak hesaplanacak bir fazla çalışma süresi yoktur. Zira 45 saat kuralı aşılmamıştır. Ancak işçi Perşembe günü 13 saat çalışmış olsun. Bu halde Perşembe günü için 13-11=2 saat işçinin fazla mesai süresidir. Dolayısıyla günde 11 saatten fazla çalışma hali, haftalık 45 saat kuralının istisnasıdır.

Buradaki sürenin fazla çalışma olarak kabul edileceği ise Yargıtay içtihatlarından doğmaktadır. Zira kanun, günlük 11 saatin aşılması halinde ne olacağına ilişkin bir hüküm koymamıştır. Nitekim günlük 11 saati aşan çalışma hakkında Yargıtay kararına, Yargıtay 7. Hukuk Dairesi 24.02.2014 Tarih, 2013/23281 Esas ve 2014/4371 K. sayılı karar örnek gösterilebilir. Yargıtay kararı özetle ‘’4857 sayılı İş Kanunu’nun 63. Maddesinde günlük çalışma11 saatle sınırlandırılmıştır. Haftalık 45 saatlik çalışma süresi aşılmasa da günlük 11 saati aşan çalışmanın karşılığı fazla çalışma olarak ödenmelidir’’ şeklindedir.

Gece Çalışması Halinde

Fazla çalışma hesabının haftalık yapılması gerektiği kuralının diğer istinası gece çalışmasıdır. Yasanın 69. Maddesine göre çalışma hayatında gece en geç saat 20.00’dan başlar ve en erken 06.00’da biterek en fazla 11 saat sürer.

İşçilerin gece çalışmaları 7.5 saati geçemez. Ancak, turizm, özel güvenlik, sağlık hizmeti ve petrol araştırma, arama ve sondaj faaliyetleri kapsamında yürütülen işlerde işçinin yazılı onayının alınması şartıyla yedi buçuk saatin üzerinde gece çalışması yaptırılması yasaldır.

Aynı günlük 11 saatin aşılması halindeki gibi gece 7.5 saatin aşılması halinde de haftalık hesaba bakılmaksızın 7.5 saati aşan çalışma süreleri fazla mesaidir. Nitekim Yargıtay’ın görüşü de bu yöndedir.

Fazla Mesai Ücreti Nasıl Hesaplanır?

İşçinin fazla mesai ücreti saatlik olarak ve brüt ücret üzerinden hesaplanmalıdır. Buna göre işçiye haftada 45 saati aşan çalışma süresi için, normal mesaideki ücretin yüzde 50 fazlası(1.5 katı) verilecektir.  Buna göre önce işçinin brüt saatlik ücreti hesaplanır. Fazla çalışma saati ile brüt saatlik ücret çarpılmalıdır. Çıkan sonucun 1.5 katı, işçinin fazla mesai ücreti olacaktır. Fazla mesai ücreti hesaplama formülü şu şekildedir:

Brüt Ücret/225’in sonucu ile 1.5 çarpılır. Çıkan sonuç ile de fazla mesai saati çarpılır.

Buna göre fazla mesai ücreti hesaplama için şu adımlar uygulanmalıdır:

  • İşçinin brüt ücretini belirleme
  • Brüt ücreti 225’e bölme(işçinin saatlik normal ücreti)
  • Çıkan sonucun 1.5 katını alma(işçinin saatlik fazla çalışma ücreti)
  • Bu miktarı fazla çalışma yapılan saat ile çarpma(işçinin toplam fazla mesai ücreti alacağı)

Örneğin işçinin brüt maaşı 45.000 TL olsun. Bu maaşı 225’ e bölersek 200 TL elde ederiz ki bu işçinin saatlik normal ücretidir. Çıkan sonucun 1.5 katını alırsak 300TL işçinin saatlik fazla çalışma ücretidir. İşçi her hafta 5 saat fazla çalışma yaparak yılda 5×52’den 260 saat fazla çalışma yapmış olsun. Bu halde işçinin 300×260’dan 78.000 TL fazla mesai ücreti alacağı hakkı vardır.(Yıllık)

Fazla Mesai Ücreti Zamanaşımı Süresi

İşçi fazla çalışma yaptığında ücretini belirli bir süre içinde talep etmelidir. Aksi halde fazla çalışma alacağı zamanaşımına uğrar dolayısıyla bu hakkını kaybeder. Fazla mesai ücreti zamanaşımı süresi 5 yıldır. Bu 5 yıllık süre, fazla mesai ücretinin ödenmesi gerektiği tarihten başlayacaktır.  Dolayısıyla işçi fazla çalışma ücreti için dava açarak dava tarihinden itibaren geriye dönük 5 yıl için ücretini talep edebilecektir.

Yıllık 270 Saati Aşan Fazla Mesai

İş Kanunu’nun 41. Maddesi gereğince işçinin fazla mesai süresi yılda 270 saati aşamaz. Ancak her halükarda bu sürenin 270 saati aşması halinde de yine işçinin fazla çalışma ücretinin ödenmesi gerekecektir. O halde işçinin yıllık fazla mesai süresi 270 saatin üzerinde olursa ne olacaktır?

Şartları mevcutsa yıllık fazla mesai süresi 270 saati geçmiş ise işçinin haklı nedenle fesih hakkı doğacaktır. Bu durumdaki bir işçi İş Kanunu’nun 24/II-f maddesi uyarınca iş sözleşmesini derhal feshedebilecektir. Burada şartları mevcutsa dememizin nedeni Yargıtay’ın 270 saatin aşılmasını tek başına fesih sebebi olarak kabul etmemesidir. Yargıtay’a göre fazla çalışma ücreti ödeniyorsa, işçi sadece 270 saati aşan fazla mesai olgusuna dayanarak iş sözleşmesini haklı nedenle feshedemez. Ancak işçinin bu sürenin aşılması nedeniyle bir iş kazası geçirmesi halinde işverenin asli kusurlu sayılması mümkündür. Bu halde işçinin işyerinde çalışma şartlarının oluşturulmaması nedeniyle haklı nedenle fesihte bulunmaya hakkı vardır. İstanbul 36. Bölge Adliye Mahkemesi’ne göre yılda 270 saati aşan fazla mesai mevcutsa, bu durum işyerinde yasal çalışma koşullarının uygulanmadığı anlamına gelecektir. Bu sebeple de işçinin haklı nedenle fesih imkanı olacaktır.

Fazla Mesai Muvafakatnamesi

Yukarıda da belirttiğimiz gibi fazla mesai işçinin rızasına bağlıdır. Yani işçi muvafakat etmez ise işveren ona fazla çalışma yaptıramayacaktır. Fazla mesai muvafakatnamesi, iş sözleşmesinin yapılması sırasında veya fazla mesai ihtiyacı ortaya çıktığında işçiden alınır. Muvafakatname işçinin özlük dosyasında saklanır. Fazla çalışma yapmak istemeyen işçinin, verdiği onayı 30 gün önceden işverenine yazılı olarak bildirerek geri alma hakkı vardır.

İşçinin fazla çalışma yapmaya muvafakat vermemesine rağmen fazla mesai yapmaya zorlanması halinde haklı nedenle fesih hakkı gündeme gelecektir. Ancak zorla fazla mesai yaptırılan işçi işten ayrılmadan ve muvafakat de vermeden fazla mesai yapmaya devam ederse sonradan muvafakati olmadan fazla mesai yapması gerekçesiyle haklı nedenle fesih yapamaz.

Öte yandan işçi fazla çalışma yapmaya onay vermesine rağmen fazla mesai yapmazsa bu durumda işveren işçinin iş akdini geçerli nedenle feshedebilecektir.

Fazla mesai muvafakatnamesi örneği şu şekildedir:

Denkleştirme Uygulaması

İş Kanunu’nun 63. Maddesine göre tarafların anlaşması halinde haftalık normal çalışma süresinin, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine, günde 11 saati aşmamak şartıyla dağıtılması mümkündür. Ancak iki aylık süre içinde işçinin haftalık ortalama mesai süresi, normal haftalık mesai süresini aşamaz.

Denkleştirme metodunu özellikle sezonluk yoğunluk yaşayan işyerleri uygulamaktadır. Belli dönemlerde işçiler 11 saate kadar çalışırken, işin yoğunluğunun azaldığı dönemlerde işçilerin çalışma süreleri de azalır. Bu şekilde de işveren fazla mesai ücreti ödemekten kurtulacaktır. Denkleştirme uygulamasının, 2 aydan kısa dönemler için de yapılması mümkündür.

Sıkça Sorulan Sorular

Fazla Mesai Yaptırılmayacak İşçiler Hangileridir?

18 yaşını doldurmamış işçilere, madem işçilerine, sağlık durumu elvermeyen işçilere, gebe, yeni doğum yapmış ve çocuk emziren işçilere ve kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalışan işçilere fazla mesai yaptırılamaz.

Fazla Mesainin Ücret Bordrosunda Gösterilmemesi Halinde Ne Olur?

Yargıtay’a göre bordrolarda fazla çalışma sütunu bulunuyorsa ancak boş bırakılmışsa bu durum işçinin fazla çalışma yapmadığının kanıtı değildir. İşçi bu şekildeki bir bordroyu imzalarsa fazla mesai hakkından vazgeçmiş sayılmayacaktır.

Fazla Mesai Tanık Beyanıyla İspatlanabilir Mi?

Yargıtay’a göre fazla mesai yaptığını iddia eden işçi bu iddiasını ispat etmelidir. İşçi fazla mesai yaptığını yukarıda belirttiğimiz gibi birçok yazılı delille ispat edebilecektir. Ancak fazla mesai yazılı delillerle ispat edilemiyorsa tanık beyanıyla ispat mümkündür.

1 Saatlik Fazla Mesai Ücreti Ne Kadar?

Fazla mesai ücreti, saatlik brüt ücretin %50 fazlasıdır. Yani işçi normal ücret olarak saatte 100 TL alıyorsa fazla mesai yaptığı her saat 150 TL alacaktır.

1 Günde En Fazla Kaç Saat Mesai Yapılır?

Fazla mesai hesaplaması günlük değil haftalık yapılmalıdır. Haftalık yasal mesai süresi 45 saattir. Genel kural bu olmakla birlikte yasaya göre 1 günde en fazla 11 saat mesai yapılabilir. Ancak yasa, 11 saatin aşılması halindeki yaptırımın ne olacağını belirtmemiştir. Yargıtay uygulamasına göre 11 saatin aşılması halinde, haftalık olarak fazla mesai sınırının aşılıp aşılmadığına bakılmaksızın 11 saati geçen her saat fazla mesai süresi olarak değerlendirilecektir.

Fazla Mesai 270 Saati Aşarsa Ne Olur?

İşçinin 1 yıldaki fazla mesai süresi 270 saati aşarsa işçinin iş akdini haklı nedenle fesih hakkı vardır.

ACUN HUKUK VE DANIŞMANLIK

Av. Emre ACUN

UYARI: Bu sitedeki tüm makale ve içeriklerin telif hakkı Avukat Emre ACUN‘ a ait olup izinsiz olarak kopyalanamaz veya yayınlanamaz. Ancak okuyucularımızın, makale ve diğer içeriklerimizi dilekçelerinde kullanmaları serbesttir.

İlgili Yazılar